ق ا ت ى س ۋ ش ى ل ا ر :
- كەتبۇقا(1185-1260)
- كەلبۇقا – كەتبۇقانىڭ اعاسى
- قانىكەي – اناسى
- زەينۋددين (1222-1296) – كەتبۇقانىڭ بالاسى
- شىڭعىسحان(1158-1227)
- بورتە
- تولە(1193-1232)
- باتۋ(1208-1255)
- قۇلاعۋ(1217-1265)
- موڭكە(1205-1259)
- بەيبارىس(1223-1277)
- قۇتىز– كوندىگەرلەر (مامليۋكتەر) سۇلتانى
- اعا-شاحين– باس ءۋازىر
- يبراگيم قازى
- باقسىلار
- كەتبۇقانىڭ جەبەۋشىلەرى
- جاۋشى
I ب ءو ل ءى م
ب ءى ر ءى ن ش ءى ك ءو ر ءى ن ءى س
1227 جىل. شىڭعىس حان ورداسى. وردا ىشىندە – شىڭعىس حان، بورتە. شىڭعىستىڭ تىزەسىندە قۇلاعۋ وتىر. بەلىندە كىشكەنتاي قىلىشى بار. اۋىر تىنىشتىق. بورتە (شىداماي). قاباق باققان قاراشىڭدى ايتپايىق، قاسىڭداعى قالاۋلىڭنان بەزىنىپ، ءتورت كۇن بويى ءنار تاتپاستان، اشىق كۇندە ازا تۇتارداي نە كورىندى؟!. شىڭعىس حان ۇندەمەستەن، تۇنەرگەن قالپى. بورتە. اياق استى تاپتالعان توپىراقتى جەر تۇگىلى، ەكى اياقتى بايعۇستار كەۋدەسىنە جاسىرعان جاننىڭ يەسىنە اينالدىڭ. قالاۋىڭا جاقسا – قالدىردىڭ، جاقپاي قالسا – الدىردىڭ! كوك اسپاننىڭ قۇدىرەتىمەن جارالعان جاھان ءجۇزىن ەركىڭشە بيلەدىڭ! ات تۇياعى جەتپەگەن ۇلتاراقتاي جەر قالسا، ول – ەرتەڭنىڭ ەنشىسى، ۇلدارىڭنىڭ ۇلەسى. توبەگە كوز تىكپەسەڭ، تومەنگىڭ تۇگەل تابىندى! ول از با ساعان، تەمۇجىن؟ شىڭعىس حان تۇنەرگەن قالپى. بورتە. كوك اسپاننىڭ ىقىلاسى تۇسكەندىگى ەمەس پە – قارا جەردىڭ بەتىندە قاراقۇرتشا قاپتاعان پەندە بىتكەننىڭ كوزىن قالدىردىڭ، كوكىرەگىن كومدىڭ! ءقازىر ولار قۇدىرەتتى كوكتەن ەمەس، وزدەرىندەي جۇمىر باستى ادامنان – شىڭعىس حاننان قورقادى! شىڭعىس حان (وقىس). ءيا! قورقادى! قورقادى!.. (ساباسىنا تۇسە) نەگە قورقادى؟! قالاي ويلايسىڭ، بورتە؟ بورتە. قورقىنىش – سەنىڭ قالاۋىڭ. قالعان جۇرت قاباعىڭدى باقتى، قالاۋىڭدى تاپتى. شىڭعىس حان (وزىنە-وزى). مەنىڭ قالاۋىم قورقىنىش پا ەدى؟.. ءتىلى بار دا، ءۇنى جوق بايعۇس ادام بالاسى ماعان قان ساپىرعان قاھارلى كوپتىڭ ءبىرى دەپ ۇرەيلەنە جۇگىنبەي، قول جەتپەس كوكتىڭ ۇلى دەپ ءۇمىت ەتە جۇگىرگەنىن كۇتپەپ پە ەدىم؟ ءۇمىتتى كوزدەپ ۇمتىلىپ، اقىرىندا ۇرەيگە اينالدىم. سول ما ەدى مەنىڭ مۇراتىم؟.. بورتە شىڭعىسقا تاڭدانا قارايدى. شىڭعىس حان. ات جالىن تارتىپ مىنگەلى، الاكۇلىك ۇستىندە ارپالىسپەن كۇن كەشسەم، الاپامەن جان باقسام، قايىرىنان كۇتكەنىم – كورىنگەنگە جەم بولعان قالىڭ توبىر بىرگە عانا تابىنىپ، بىرگە عانا باعىنسا دەگەن ءۇمىت بولماپ پا ەدى؟!. جەر-جاھاندى جايلاعان جان يەسى ءبىرىن-بىرى اتجالمانشا تالاپ جەپ، اسپان استىن كون تۋلاقشا جۇلمالاعان دۇرەگەيلەردەن قۇتىلىپ، بىرەگەيدىڭ قاناتىنىڭ استىندا قۇت كۇزەتسە دەپ ەدىم!.. امال قانشا، قارنىن باققان ادام بالاسى اداستى! بورتە. بالكىم، ءوزىڭ اداسقان شىعارسىڭ!.. ءبىر ءسات ەكەۋى دە ءۇنسىز قالادى. شىڭعىس حان. “اداستىڭ” دەيسىڭ-اۋ... جوق، بورتە! اسپان استىن جايلاعان جان يەسى ءبىر دەممەنەن تىنىستاسا، ولارعا ودان ارتىق نە كەرەك؟ وسى ماقسات جولىندا بەلۋاردان قان كەشتىم. سونىڭ ءبارى ءوزىم ءۇشىن عانا ما؟ بورتە. قان قاساپپەن قونعان ب ا ق بايىرقالاپ قالارىنا كىم كەپىل؟ شىڭعىس حان. مەن! مەن – كەپىل!.. وتكەنىڭدى ۇمىتساڭ، ەسىڭە سالايىن... كۇشتىنىڭ قياناتىنان كوز اشپاعان قياتتىڭ قايعىسىن عانا ەمەس، قالىڭ مۇڭعۇلدىڭ قاسىرەتىن ارقالاۋعا جارالعان ەسۇكەيدەي ءباھادۇردىڭ تۇبىنە جابىعا بۇت ارتا بىلمەس جاماندار جەتتى. ەسى شىققان اۋەلىندەي انانى ەسىك باققان كۇڭ ەتۋگە قۇمارتتى، ەسى كىرىپ ۇلگەرمەگەن ۇرپاعىن – مىنا مەنى قۇل ەتۋگە قۇمارتتى. قولىما بىلەكشىن، اياعىما كىسەن سالدى. قۇلدىقتىڭ قانداي ەكەنىن سىرتتان عانا باققام جوق، از عانا كۇن بولسا دا، باستان كەشتىم. سول از كۇننىڭ ىشىندە ەركىندىكتىڭ پارقىنا كوزىم جەتتى. قۇلدىقتان قۇتىلارىما كوڭىلىم سەندى. قۇتىلدىم. قۇتىلىپ قانا قويمادىم، وزگەلەردى قۇتقارۋعا ۇمتىلدىم. كوكسەگەن مۇراتىما كولدەنەڭ كەلگەندى قىناداي قىرىقتىم. ولاردى مەن جويماسام، ولار مەنى جوياتىن. امال قانشا، قامىتقا ۇيرەنگەن مويىن قالىپتى تىرلىك ەتە المايدى ەكەن. توپاس توبىر سونى ۇقتىردى... بورتە (تاڭدانا). قانشاما جىل قاسىڭدا ءجۇردىم. قىستالاڭدى دا، قۋانىشتى دا ءبولىستىم. كىمدى دە بولسىن جان تارتىپ، ءىش اشقانىڭدى كورمەدىم. بۇگىنگى مىنەزىڭ قۋانتۋدىڭ ورنىنا شوشىتىپ وتىر، تەمۇجىن؟.. شىڭعىس حان. مەن بۇگىن ءبىر ءتۇس كوردىم، بورتە... ويانىپ كەتسەم، جاس بالاشا دىرىلدەپ، جانارىمنان پارلاعان جاس ومىراۋىما قۇيىلىپ، جىلاپ جاتىر ەكەنمىن... بورتە. ءتۇس – تۇلكىنىڭ تەزەگى عوي... شىڭعىس حان. تۇسىمدە: ساۋمالداي اقبوز ات مىنگەن جوشى ءوزى دە اپپاق كيىنىپ، كوككە سامعاپ بارا جاتتى. بۇيىرسام دا، جالىنسام دا، ارتىنا ءبىر قايىرىلمادى. اسپانعا ۇشىپ كەتە بەردى. كوك جۇزىنەن كوز ايىرماي، قانشا قادالسام دا، كورە المادىم. تەك... داۋىسىن ەستىدىم... مەنى وزىنە شاقىردى!.. تۇسىنبەدىم ءمانىسىن... بورتە (ءوزىن-وزى الداعانداي). التىن ايدارلى ۇلىما قۇدىرەتتى كوك اسپاننىڭ كوڭىلى قۇلاپتى! ابىرويى اسقاقتايدى ەكەن جوشىمنىڭ! شىڭعىس حان. قايدام؟!. ەكەۋى بىر-بىرىنە تىكتەپ قاراماستان، ءۇنسىز قالادى. بورتە. قاراۋ ويعا بەرىلمەيىك، كەتبۇقاداي اقىلمانى تۇرعاندا، جوشىعا تونەر قاتەر جوق! شىڭعىس حان. كەتە نوياننىڭ اشينادان تاراعان تۇركى ەكەنىن ۇمىتپا!.. بورتە. قاي تۇسقا بەت بۇرساڭ دا، ەكى تۇمەن جاساقپەن جانىڭنان تابىلاتىن كەتبۇقانىڭ ادالدىعىنا شاك كەلتىرۋىڭ ورايسىز! شىڭعىس حان. ءتۇبى جات تۇركى تۇگىلى، قانى ءبىر قارىنداستىڭ دا جۋساۋى بىرگە بولعانمەن، جەمساۋى بولەك ەكەنىن ەسىمنەن قالاي شىعارايىن؟!. بورتە. كوڭىلىڭ سەكەم الارداي، سەرتتەن تايعان قاي جازعان؟ شىڭعىس حان. كوپتەن بەرى ءبىر كۇدىك كولدەنەڭدەي بەرەدى!.. كۇننەن-كۇنگە سەيىلۋدىڭ ورنىنا قويۋلانىپ بارادى! بورتە. ول نە كۇدىك، ايتساڭ ەتتى! بالكىم، جانىڭ بايىزدار. شىڭعىس حان. مەن ورداعا ورالعالى، جوشى توبە كورسەتپەدى-اۋ بىردە-بىر! قوڭىر كۇزدە كەرولەڭدە ۇلى-جىڭگىر توي قىلدىم. جوشى عانا كەلمەدى!.. كەرۋەن تارتىپ، كەرنەيلەتكەن كەتبۇقانى جىبەردى. ءسوز ۇستارىن اتتاندىرىپ، ءوزى قالىس قالارداي، وسال ما ەدى ول جيىن؟!. بورتە (شوشىنىپ). نە دەپ تۇرسىڭ، تەمۇجىن!؟ ءوز بالاڭنان كۇدىك الارداي، نە كۇن تۋدى؟!. قيسايا تارتقان قىڭىرلىق ەمەس، قيسىنى كەلمەي قالعانىن كەتە نويان ايتپاپ پا ەدى وزىڭە؟! شىڭعىس حان. ويى بولەك بولماسا، ودان بەرى ورداعا ات مويىنىن بۇرۋدىڭ ورايى تالاي كەلمەپ پە ەدى؟! سىرعاقتاپ، سىرتتاپ جۇرگەنى كەتبۇقانىڭ جەتەگىندە كەتكەنى بوپ جۇرمەسە، جارار دا!.. تىزگىن ۇزەر تارپاڭدى بۇعالىقپەن بۋىپ تاستاۋ ءۋاجىپ! بورتە. تارپاڭىڭ كىم؟ كەتبۇقا ما، جوشى ما؟! شىڭعىس حان. قىلتادان باققان ايلاكەر كارى كوكجالداي وڭتايلى ءساتتى قالت قىلماس كەتە نويان قاتەرلى! جولسىزدىقتى ءجون تۇتقان جوشىدان جوسىق ۇيرەنىپ، قالعاندارى كۇنى ەرتەڭ ءار قيىرعا قيالاي تارتا باستاسا، بايگەگە باس تىگە ءجۇرىپ تىكتەگەن ۇلى مۇڭعۇل ورداسىنىڭ الدىنا ەسىك باققان قۇل-قۇتان ات سارىتار ەرمەككە! بورتە. باسالقى ايتقان ءسوزىم ەمەس، ايتسە دە كوزسىز كۇمان ورعا جىعار. بايىبىنا بارعايسىڭ! شىڭعىس حان. ءبورىنى قانشا اسىراساڭ دا، تەگىنە تارتپاي تۇرمايدى. يناڭ بىلگە تۇسىندا وزىنە-وزى بي بولعان بۇلا كۇنىن كوكسەمەيتىن تۇركى جوق. تۇركىلەردىڭ كۇندىز ويىن، تۇندە ءتۇسىن جاۋلاعان سول ارماننان كەتە نويان قالىس دەگەنگە كىم سەنەر؟!. مۇڭعۇل وعى مەرت ەتكەن تايبۇقا مەن بۇيرىق ەستەن شىقسا دا، جەبە نويان باسىن كەسىپ، ماعان تارتۋ جاساعان كۇشلىكتىڭ ءولىمىن قالىڭ تۇركى ۇمىتا قالدى دەگەنگە يلانبايدى كوڭىلىم!.. تولە كەلەدى. تولە. كوڭىلىڭىز سەيىلدى مە، اكە؟ شىڭعىس حان (كۇرت وزگەرىپ، سۋىق). ايتا بەر!.. تولە. ءۇش ۇلىستان دا حابارشى كەلدى، قاعان يەم. ۇگەدەي مەن ساعادايدىڭ ۇلىسى ۇلعايا ءتۇسىپتى!.. بورتە (شىداماي). جوشىدان نە حابار بار؟ تولە. جوشى ۇلىسىنان قۇلجا قوبىزىن ارقالاپ كەتە نويان كەلدى. جاق اشپادى ءبىراقتا... شىڭعىس حان. كىرسىن! كەتبۇقا كىرىپ كەلەدى. شىڭعىس حان. سويلە، كەتبۇقا! كەتبۇقا ءۇن-تۇنسىز وتىرا قالادى دا، “اقساق قۇلاندى” اڭىراتا تارتادى. ءبارى كۇيمەن بىرگە الۋان كەيىپكە تۇسەدى. شىڭعىس حان (كۇي اياقتالا بەرگەندە). نە دەيت؟!. نە دەيت مىناۋ سۇڭقىلداعان پالەكەت؟!. جوشى!.. جوشىم!.. جوشىم-اي!.. شىڭعىس حان كەتبۇقاعا تەسىرەيە قارايدى. كەتبۇقا قوبىزدى ۇستاتا بەرەدى. شىڭعىس حان. اكەت! اكەت!.. جوي كوزىن! شىڭعىس حان تەڭسەلىپ كەتەدى. تولە قوبىزدى الادى. وزگەلەرى دەمىن ىشىنە تارتا قالعان. ءولى تىنىشتىق. شىڭعىس حان (وقىس). باتۋ!.. باتۋ!.. تولە. باتۋ ۇلىتاۋدا عوي، قاعان يەم... شىڭعىس حان. باتۋ!.. باتۋ – ۇلىس يەسى! تولە (تاڭدانا). باتۋ ما؟!. جوشىنىڭ تۇڭعىشى... ورتانا شە؟!. شىڭعىس حان (ءسوزىن ءبولىپ). جوق! مۇراگەر – باتۋ! (تولەگە) وتجەگەندى ۇلىتاۋعا اتتاندىر! باتۋدى تاققا وتىرعىزسىن! ۇلىسقا يە بولسىن باتۋ! تولە. ماقۇل، قاعان يەم! شىڭعىس حان كەتبۇقاعا شانشىلا قارايدى. كوك بۇقا باستاعان جەبەۋشىلەر كەتبۇقانى اينالا قورشاي تۇرادى. شىڭعىس حان تۇنەرىپ كەتەدى. قۇلاعۋ تۇرەگەلەدى. قۇلاعۋ (شىڭعىسقا). ماعان ۇلىس بەرەسىڭ بە، ۇلى بوعدا قاعان؟ شىڭعىس حان قۇلاعۋعا قادالا قارايدى. قۇلاعۋ ءمىز باقپايدى. شىڭعىس حان. ۇلىس قىلىشقا بىتەدى!.. قىلىشىڭدى سايلا اۋەلى! قۇلاعۋ (قىلىشىن سۋىرىپ الىپ). قىلىشىم بار، مىنە! ءبارى قۇلاعۋعا قاراپ قالادى. ءارقايسىنىڭ كوڭىلىندە – ءار قيلى وي. شىڭعىس حان. كەتە نويان! ءۇمىت ەتكەن جوشىما سەرىك بولدىڭ. ادالدىعىڭا شاگىم جوق. ەندى قۇلاعۋ... ەرتەڭىنەن ءۇمىت ەتكەن نەمەرەم قۇلاعۋ... ساعان امانات! اتالىق ەتتىم. بار! كەتبۇقا كەتەدى. تولە (قىزعانىشىن جاسىرماستان). بۇل قالاي بولعانى؟ قۇلاعۋعا اتالىققا جارايتىن ەر نوياندار وزىمىزدە از با ەدى!.. دارىپتەيتىندەي كىم ەدى بۇل كەتبۇقا؟! شىڭعىس حان (ءسال ۇنسىزدىكتەن سوڭ). ول تۇركى عوي... تۇركى! (تولەگە) سەن دە اتتان! تولە كەتەدى. شىڭعىس حان تۇنجىراپ سالا بەرەدى. بۋلىعىپ وتىرعان بورتە سىڭسي باستايدى. شىڭعىس حان (بورتەنى كەۋدەسىنە باسىپ). سۇر جىلانداي سۇم اجال!.. مەنىڭ بوساعاما دا جىلجىپ جەتكەن ەكەن-اۋ!.. شىڭعىس حان جان-جاعىنا سەكەمدەنە كوز جۇگىرتەدى. بورتە شىڭعىسقا شوشىنا قاراپ قالعان.ە ك ءى ن ش ءى ك ءو ر ءى ن ءى س
1227 جىل. داڭعىرا قاعىپ، قوبىز سارناتىپ، شىڭعىس حانعا ءولىم تىلەگەن باقسىلار ويناعى. ورتادا – موينىنا الا بەلبەۋ اسىنىپ، كوزىنەن جاس پارلاعان كەلبۇقا شايقالا تەڭسەلىپ وتىر. كەلبۇقا (كۇڭىرەنە). ۋا، ءتاڭىرىم! كوز جاسىمدى كورگەيسىڭ! تىلەۋىمدى بەرگەيسىڭ! باقسىلار (ۇلارداي شۋلاپ). ۋا، ءتاڭىرىم! بەرە گور!.. كەلبۇقا. ۋا، ءتاڭىرىم! جولىڭا قۇلجاداي قوشقار اتادىم! باقسىلار. قابىل! قابىل! قابىل!.. كەلبۇقا. بۇلانداي بۇقا اتادىم! باقسىلار. قابىل! قابىل! قابىل!.. كەلبۇقا. ماۋىرداي بۋرا اتادىم! باقسىلار. قابىل! قابىل! قابىل!.. كەلبۇقا. سۋىنداي ايعىر اتادىم! باقسىلار. قابىل! قابىل! قابىل!.. كەلبۇقا (اشۋلانا). قابىل!.. قابىل!.. قاشان قابىل بولادى!؟ 1-باقسى. قابىل ەمەي، نەمەنە؟ – كەۋدەمدەگى كەر جىلان تۇيمەدەيىن ءتۇيىلدى! توبەسىنە دۇشپاننىڭ ءولىم جەلىن ءۇيىردى! قۇلا تۇزدە كوز ارباپ، قۇلان بولىپ قۇتىردى! تەمۇجىننىڭ تەكتى ۇلى قارا جەرگە جۇتىلدى! باقسىلار. قابىل! قابىل! قابىل!.. 2-باقسى. قابىل ەمەي، نەمەنە؟ – شىرقىڭدى العان شىڭعىستىڭ شاڭىراعى شايقالدى! اجداھانى اڭدىعان اجال بارى بايقالدى! اڭداعانعا اجالدىڭ بولمايدى ەكەن الماسى! ماڭدايىنا تاجالدىڭ باسىلدى ءولىم تاڭباسى! باقسىلار. زاۋال! زاۋال! زاۋال!.. قانىكەي كەلەدى. قانىكەي (كەلبۇقاعا). موينىڭا الا بەلبەۋ ساپ، ءتاڭىرىنى مازالارداي، نە كۇن تۋدى باسىڭا؟! كەلبۇقا. كۇننىڭ بەتىن كۇرگەيلەپ، قارا تۇنەك ورناعالى قانشا جىل؟! باسىمداعى ب ا ق، قۇتىمدى قاشىرعان تەمۇجىنگە ءولىم تىلەپ وتىرمىن! تاڭ بوزىمەن تالاسا ايتقان تىلەۋىم ءتاڭىرىمنىڭ قۇلاعىنا شالىنار! قانىكەي. وزگەگە ءولىم تىلەگەنشە، اجداھانىڭ اۋزىنا ءوزى اتتانعان باۋىرىڭ كەتبۇقانىڭ اماندىعىن تىلەسەڭ ەتتى!.. كەلبۇقا. وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم... قانىكەي. تابىت قاققان تىلەۋدىڭ ارتىندا قايىر بولماۋشى ەدى! قويساڭ ەتتى وسىڭدى!.. (باقسىلاردى نۇسقاپ) تارات مىنالارىڭدى، شيبورىدەي شۋلاتپاي! كەلبۇقا (باقسىلارعا). تارا، تۇگە!.. باقسىلار تايىپ تۇرادى. قانىكەي. ءبىرىڭ قيىرعا، ءبىرىڭ شيىرعا تارتىپ، اعايىندى ەكەۋىڭە نە جەتپەيدى وسى؟ كەلبۇقا. قىسقا بورباي، قىسىق كوز ءزالىم مۇڭعۇل ايارلىقپەن قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، ءدارىبىن اسىرعانعا كەتبۇقانىڭ جانارىن شەل قاپتاعان سىڭايلى!.. جاماناتقا قانشا قيماي تۇرساڭ دا، كورەر كوزىڭ بولعان سوڭ، كوڭىل سەنبەي قالمايدى ەكەن. قانىكەي. كوڭىلىڭدى سۋىتارداي، نەدەن جازدى كەتبۇقا؟ كەلبۇقا. قارىمتا قايتار ورايدا قانىنا تارتپاي قالعانى قان قارايتىپ تۇرعان جوق پا كەتەنىڭ! تۇلىمدىمدى قۇل قىلعان، بۇرىمدىمدى كۇڭ قىلعان حاس دۇشپانعا قاسقارا شابۋ ورنىنا، قاباعىن باعىپ، قۇدايدان ەمەس، قۇلاننان ولگەن جوشىعا جوقتاۋ ايتىپ كەتكەنى وزەگىمدى ورتەپ تۇر! قارا ورمانداي ەلىمە ورتتەي تيگەن اتا جاۋىمنىڭ جوقتاۋىن اسىرعانشا، وڭتايى كەلىپ تۇرعاندا قالىڭ ەلدىڭ قامى ءۇشىن بەركىنىپ ساداق اسىنباس پا؟! قانىكەي. ءاي، بالام-اي، بوساعادان ارعىنى كورە الماي-اق قويدىڭ-اۋ!.. كەتبۇقامنىڭ كوزدەگەنى تۇپتە عوي، تۇپتە!.. كەلبۇقا (ەلەۋرەي). مۇڭعۇلداردىڭ شاڭىراعىندا قوبىز وينار كۇن جەتتى! ءتاڭىرىنىڭ كوزى ءتۇزۋ ءدال بۇگىن! باسسىز قالعان ورداعا “قاپتاعايلاي!” قاپتاساق، حاس دۇشپاندا قارسى تۇرار قايرات جوق! ءتورت مىڭ سارباز توتەپ بەرە المايدى! تىزگىن قولعا تيەدى! ۇلىسقا يە بولامىز! قانىكەي. ءجۇرىپ وتكەن جولىندا سورعالاعان قان، سويقاقتاعان ءىز قالعان تەمۇجىننىڭ جەر قايىسقان جاساعى قاراقۇرتشا قاپتاسا، اسپانىڭ الاقانداي، جەرىڭ تەبىنگىدەي قۋىرىلار! جاققان وتىڭ وشاعىڭدا تۇنشىعار! تىزگىن ءۇزىپ، تۇزگە تارتپاي، جونگە كوش! كەلبۇقا. سويلەگەندە اۋزىڭا ءسوزىڭ سىيمايدى، نە قىل دەيسىڭ سوندا؟! قاراپ جات تا، قىناداي قىرىل دەيمىسىڭ؟ قانىكەي. جوق! “الا داۋىل كەزىندە توز-توز بولعان ەسىل ەل ەسىن جيىپ ۇلگەرسىن... ارىستاننىڭ اۋزىندا، شىڭىراۋدىڭ تۇبىندە جاتقان ارمان جارىپ شىعار ءبىر كۇنى! تەك سول كەزدە جۇلا تارتپاي، جۇدىرىقتاي جۇمىلا الساق، جارار ەدى!” – دەمەپ پە ەدى كەتەرىندە كەتبۇقا. سەكەمىنىڭ ءمانىسىن ەندى سەزدىم... (كەلبۇقاعا) ءجا، كەلبۇقا! جاسىڭ ۇلكەن بولسا دا، كەتبۇقانىڭ جولىن ب ا ق، كەڭەسىنە قۇلاق اس! اق ءسۇتىمنىڭ وتەۋىنە سۇرارىم وسى عانا! كەلبۇقا (رەنىشتى). ارداقتاعان كوسەمى بۇلىڭ-بۇلىڭ ارماننىڭ بۇلدىر-بۇلدىر كولەڭكەسىن مالدانۋدان اسپاسا، ەندىگى نايمان جۇرتىنان ناركەسكەن ۇلدىڭ تۋارىنا كۇپتى كوڭىل سەنبەيدى!.. ەل نامىسى جولىندا جاننان بەزگەن جامپوزدىق ەر كۇشلىكپەن بىرگە ءولىپ، باقيلىققا كومىلگەن ەكەن! قانىكەي. ەر تۋمايتىن ەل بولمايدى، كەلبۇقا! ءباتۋالى بىرلىك جەتپەي جاتادى. ءتاڭىرى سۇيگەن يناڭ بىلگە قاعاننان قالعان جۇرتتى اجداھانىڭ ارانىنا بەرمەسكە بەلىن بۋعان بۇيرىق حان مەن تايبۇقانىڭ قۋاتى تەمۇجىننەن كەم بە ەدى؟ جەمە-جەمدە جالت بۇرىلعان جامۇقاداي جالتاقتاردىڭ كەسىرىنەن مەرت بولدى. بىلىگىنىڭ اسقانىن جاقىنى تۇگىلى، جات بىلگەن، تۋمىسى تەكتى كۇشلىك حان اتاجۇرتتان جىراقتا اياعىنان الدىرعان ابادانداي الىسىپ، كۇڭىرەنە كۇن كەشتى! قارا باستىڭ قامىن عانا كۇيتتەسە، قاراقىتاي جەرىندە كۇيەۋ بولىپ بىلقىلداپ، قايىناتا تارتۋ ەتكەن التىن تاقتىڭ بۋىمەن سايران عۇمىر كەشۋگە اقىلى كەمدىك ەتتى مە؟ جوق، جات قولىندا تالانعان نايمان سۇمە، اقبالىق، تارساكەنتتەي قونىستى قالىڭ نايمان بالاسىنىڭ قولىنا قايتارسام دەپ الىسىپ، جاننان بەزە الاس ۇرعان بولاتىن. تامىرىندا تايبۇقاداي تارلاننىڭ تارپاڭ قانى تۋلاعان، ءبورى مىنەز كۇشلىكتىڭ دە تۇبىنە التىباقان الاۋىزدىق جەتتى عوي!.. كەلبۇقا. الالاۋدان ءوزىڭ دە قۇر الاقان ەمەسسىڭ-اۋ، شەشە... كەتبۇقانىڭ ىڭعايىنا جىققالى، اقيقاتتى بۇرا تارتىپ اكەتتىڭ. شىندىق باسقا بولاتىن. قانىكەي. مەن بىلەتىن، ەل بىلەتىن اقيقات – وسى عانا. كەلبۇقا. جوق، شەشە! كۇن تۇبىنە كوز تىگىپ، ءتورت قيىرعا قالاۋىنشا كوش تۇزگەن، سايىن دالا توسىندە سالۋالى بوز ورداسىن قوندىرىپ، سالقام-سالقار تىرلىك كەشكەن جۇرتىمنىڭ اشىق كۇندە توبەسىنە جاي ءتۇسىپ، قۇبا جوندا قۇزعىنعا جەم، قۇرتقا ازىق بولۋىنىڭ وبالى – گۇربەسۋ حانىم موينىندا! قانىكەي. تەك! يناڭ بىلگە قاعانداي ۇلعا جارىق سىيلاعان قاسيەتتى اناعا ءتىل تيگىزبە! كەلبۇقا. ءوزىڭ ايتقان يناڭ بىلگە قاعاننىڭ جولىن كەسكەن گۇربەسۋ حانىم بولماسا، توزعان قازداي توز-توزىمىز شىقپاس ەدى-اۋ بۇگىندە! ايبارىنان اسپان استى بورلىككەن قاھارلى قاعان وركوكىرەك شەشەنىڭ: “قوڭىرسىعان ءيىستى، قومىت-قومىت كيىمدى بايعۇستاردى قايتەسىڭ؟!.” – دەگەن مەنمەن سوزىنەن اسا المادى. اجداھانىڭ مويىنىن كەسىرتكەدەي كەزىندە بۇراپ الۋ بۇقا حانعا سول ساتتە قازعا تيگەن قىرعيدىڭ ويىنىنداي بولاتىن... امال قانشا؟!. تەمۇجىندى ءپىر تۇتىپ، جالىن تىكتەي باستاعان مۇڭعۇلداردى مەنسىنبەي، استامسۋدىڭ اقىرى بۋىرشىندى مۇزعا جىقتى! قۋانا داۋىستاپ، زەينۋددين كەلەدى. زەينۋددين. اجە! اجە!.. كوكەم!.. كوكەم كەلدى! كەتبۇقا كەلەدى. قانىكەي. قۇلىنىم-اۋ، امان-ەسەن جەتتىڭ بە؟!. كۇنشىعىسقا قاراي-قاراي كوز تالدى!.. ۇركىنشى ويدان دەرتتەنگەن كوڭىل شىركىن الاڭىنان ەندى عانا ايىقتى-اۋ!.. كەتبۇقانى قۇشاقتاپ، ماڭدايىنان سۇيەدى. كەلبۇقا. ءوزىن تاققا قوندىرعان ۇراڭقاي تۇعىرىل قاعان مەن بۇقا حاندى اياماعان شىڭعىستىڭ ويى قالاي ويىسارىن بىلە الماي، ۋ جۇتقانداي كۇي كەشتىك!.. كەلشى بەرى، باۋىرىما باسايىن! ەكەۋى ءتوس تۇيىستىرەدى. زەينۋددين. كوكە!.. كەتبۇقا زەينۋدديندى قولتىعىنان كوتەرە، ماڭدايىنان يىسكەيدى دە، قايتا تۇسىرەدى. جانىنداعى قوبىزىن بەرەدى. كەتبۇقا. بارا عوي، بالام. قۇبا-تەگىن باباڭنىڭ قوبىزىنا اباي بول! زەينۋددين كەتەدى. قانىكەي. مەن دە كەتتىم. جۇرتقا حابار بەرەيىن. كەتەدى. كەلبۇقا. جاسىڭ كىشى بولسا دا، جولىڭ ۇلكەن، ءتىلىڭدى ايت! حان ورداڭدا نە بوپ جاتىر؟ كەتبۇقا. جوشى حاندى جەر قوينىنا تاپسىردىق. ۇلىس بيلىگى باتۋعا كوشتى. كەلبۇقا. ە-ە!.. “ەندىگى باس يەمىز باتۋ بولدى، دارگەيىنە جىعىلىپ، باتا بەرىپ كەلدىم” دە!.. ءجون-اق!.. ابايلاعايسىڭ، الايدا! بۇگىن “نويانىم” دەپ ارقادان قاققان اتا جاۋ كۇنى ەرتەڭ “ەندىگى جويارىم!” دەپ ارتىڭنان اتپاسىنا كىم كەپىل؟! كەتبۇقا. ورايى كەلسە توبىقتان قاعىپ قالۋعا قۇمارسىڭ-اۋ، باۋىرىم!.. “ەجەلگى جاۋ ەل بولماسىن” مەن بىلمەيدى دەيمىسىڭ؟ بۇقا حانداي بىلگەسىنەن كوز جازىپ، قۇت دارىعان قونىسىنان ايرىلىپ، اڭىراپ قالعان قالىڭ جۇرتتى قايتەرمىن؟!. كەلبۇقا. جاۋعا باستا! قايقى قارا قىلىشىڭ بولۋعا مەن ءازىرمىن! كەتبۇقا. قانجىعادان قان كەشىپ، قالجىراعان بۇل ەلگە قىلىش ەمەس، تىنىس كەرەك ءدال ءقازىر. سونى قالاي ۇقپايسىڭ؟!. كەلبۇقا. ءپارۋاناداي ساندالىپ، ارۋاناداي بوزداعان قارىنداستىڭ كوز الدىندا كۇيىك بولىپ جۇرگەنشە، الا بالتا قولعا الىپ، الا كۇلىك ۇستىندە اتا جاۋمەن الىسا اجال قۇشسام ارمان نە!؟ كەتبۇقا. قان قاساپتىڭ قاسىرەتى ايىقپاستان، وتقا ايداپ، ەلدى قىرام دەسەڭشى! كەلبۇقا. ايتپاعىڭ نە سونداعى؟ شىڭعىس حاننىڭ شىلاۋىنا ورالىپ، شىرعاسىنا شىرمالۋ ما؟! كەتبۇقا. جاراسىن جالاپ جازىپ الماي، ءبورى اپاننان شىقپايدى... كەلبۇقا. اپان اۋزىن اڭدۋمەن ارتىن مايعا بوكتىرگەن بورىڭنەن ازۋ ءتىسىن اقسيتقان ارىستانعا اتىلىپ، اجال تاپقان بولتىرىگىم ارداقتى! كەتبۇقا. بورىلىككە جەتپەستەن، بولتىرىكتەي قيىلسا، ءوزىن-وزى وشىرگەنى ەمەس پە؟! جانۇشىرا جۇگىرىپ، زەينۋددين كەلەدى. زەينۋددين (ەنتىگە). كوكە! كوكە!.. اجەم... اجەم... انا جاقتا!.. كەتبۇقا، كەلبۇقا (شوشىنا). نە؟! نە بوپ قالدى؟.. دۇرىستاپ ايتشى، سەن ءوزىڭ!.. زەينۋددين. اجەم!.. انا جاقتا!.. اجەم!.. كەتبۇقا مەن كەلبۇقا زەينۋدديننىڭ سوڭىنان ىلەسە، جۇگىرىپ كەتەدى.ءۇ ش ءى ن ش ءى ك ءو ر ءى ن ءى س
1227 جىل. دالا. وگىزدىڭ باس سۇيەگى ىلىنگەن سيدا تال. كەتبۇقا شىعادى. قولىندا – قۇلجا قوبىز. تال تۇبىندە كوككە قول جايىپ، دۋا وقيدى. جانتورسىعىن الىپ، اشادى دا، تالدى اينالا قىمىز قۇيىپ شىعادى. مالداس قۇرا جايعاسقان سوڭ، قوبىزىن اڭىراتىپ-اڭىراتىپ جىبەرىپ، ارا-اراسىندا ايعايلاپ الادى. كەتبۇقا. ۋاح-ح!.. اي ءمۇيىزدى اق قوشقارىم باستاعان اقتىلى قويىم سەنىكى؛ قامىستاي ءسۇيىر قۇلاقتى، قارا مەڭدى، ءمولدىر كوز، بوز ايعىرىم باستاعان بوز الا جىلقىم سەنىكى؛ تۇسىنەن كىسى تۇڭىلگەن قارا بۋرام باستاعان كەلەلى تۇيەم سەنىكى؛ قاراعايداي ءمۇيىزى قارقاراداي قايقايعان الا بۇقام باستاعان مىڭعىرعان مالىم سەنىكى! ۋاح-ح!.. قاسيەتتى كوك بۇقا! قانىكەيدەي اناما التى اي بويى شۇيلىككەن دەرتكە داۋا بەرە گور! قوبىزىن بوزداتىپ-بوزداتىپ جىبەرەدى دە، ورنىنان الاس ۇرا اتىپ تۇرىپ، زىكىر سالعان بويى وگىزدىڭ باس سۇيەگىنە ماڭداي تىرەي، قالشيىپ قالادى. زەينۋددين شىعادى. زەينۋددين (ماقتانا). كوكە! بوز قۇنانىما باس ءبىلدىرىپ الدىم! ءوزىم ۇيرەتتىم! قاراڭىزشى، كوكە، ءمىنىپ كەلدىم!.. كەتبۇقا زەينۋددينگە بۇرىلىپ، جانسىز جانارمەن تەسىرەيە كوز تىگەدى. زەينۋددين ءبىر ءسات اڭىرىپ تۇرىپ قالادى دا، شوشىنا شەگىنشەكتەپ شىعىپ كەتەدى. كەتبۇقا باس سۇيەككە قايتادان باس سۇيەيدى. كەلبۇقا شىعادى. كەلبۇقا. انا بالاعا نە كورىندى؟ الدى-ارتىنا قاراماي، قۇيىنپەرەن ۇشىپ بارادى! جازىم بولماسا جارار ەدى؟!. كەتبۇقا ماڭگىرە بۇرىلادى. كەتبۇقا. بالا؟.. قانداي بالا؟!. كەلبۇقا. زەينۋدديندى ايتام. استىنداعى قۇنانىن باسقا-كوزگە توپەلەپ، ۇشىپ بارا جاتىر عوي!.. كەتبۇقا. زەينۋددين؟.. ول قايدان ءجۇر بۇل جەردە؟!. كەلبۇقا. نە دەيت؟! كەتبۇقا باس سۇيەككە قايتادان باس سۇيەيدى. كەلبۇقا (وزىنە-وزى). كەيىنگى كەزدە تىرلىكتىڭ قيۋى قاشا باستادى-اۋ؟!. انامىزدىڭ جايى اناۋ – تىنىسى بار دەمەسەڭ، تىرشىلىكتىڭ ءىزى جوق. ءىنىمىزدىڭ ءىسى مىناۋ – بار مەن جوقتىڭ اراسى. كوزى دە – جات، ءسوزى دە – جات بۇگىنگى. باسقاسى باسقا، قالىڭ نايمان جيىلىپ، “نوقتا اعا” تۇتىپ تۇرعاندا الاشاعىن الا الماي، توعىز تايپا جۇرت الدىندا تەرىس تاڭبا يەلەنىپ قالعانىمىز ۇيات بولدى بارىنەن!.. ءمازبۋرا-انا اتىمەن انت بەرىسكەن جانداردىڭ اراسىندا الاقاشپا ءبىرى دە جوق بولاتىن. قانىنا تارتپاي، قارىسىپ قالعان – تاعى ءوزىم... ءوز قولىمدى ءوزىم قالاي كەسەيىن؟!. انامىزدىڭ ايتقانىنا، اعايىننىڭ بەيىلىنە جىعىلىپ، جاسى كىشى بولسا دا، جولىمىزدى بەرگەندە كۇتكەنىمىز سول ما ەدى!؟ بەرى تارتار ءجون ايتسام، كەرى كەتەر ءىس قىلىپ، جىگەرىمدى قۇم ەتتىڭ-اۋ، كەتبۇقا!.. ءاي، كەتبۇقا-اي... كەتبۇقا!.. كەتبۇقا بۇرىلىپ قارايدى. كەتبۇقا. قورقىت بابا بۇرىلدى! قۇبا-تەگىن قايىرىلدى! كوك تاڭىرىنە ءتاۋ ەتتىم! كۇن مەن ايدان كۇش الدىم! كوك بورىدەن ءنار الدىم! اعاش – انا، سۋ – انا، توپىراق – انا العادى! ايىعادى انامىز! كەلبۇقا. قاشان؟ كەتبۇقا. وسىندا جەتكىز! جوق! ءوزىم... ءوزىم بارامىن! كەتبۇقا ادىمداي باسىپ كەتەدى. كەلبۇقا سوڭىنان ىلەسەدى.ت ءو ر ت ءى ن ش ءى ك ءو ر ءى ن ءى س
كيىز ءۇيدىڭ ءىشى. قاراكولەڭكە. توردە قانىكەي جاتىر. باس جاعىندا ءبىر باقسى، ەكى يىعىنىڭ تۇسىندا ەكى باقسى وتىر. كەتبۇقا مەن كەلبۇقا كىرەدى. تۇپكىردەن قىلاڭىتىپ اپپاق بەينەلەر – كەتبۇقانىڭ جەبەۋشىلەرى ەلەس بەرەدى. وگىز كەيپىندەگى جەبەۋشىلەر ورتاسىندا كوك بۇقا ايرىقشا كورىنەدى. ۇيدەگى باقسىلار ءبۇرىسىپ قالادى. كەتبۇقا (كەلبۇقاعا). مىنالار قايدان تاپ بولعان؟ (باقسىلارعا) بوساتىڭدار بۇل جەردى! (توردەگى باقسىعا) ءتاڭىرىنىڭ شۇعىلاسى جولىندا كولدەنەڭدەپ نەگە وتىرسىڭ!؟ تۇر، بىلاي! باقسىلار تايىپ تۇرادى. كەتبۇقا (كەلبۇقاعا). سەن دە بار! كەلبۇقا جاقتىرماسا دا، كەتەدى. كەتبۇقا قانىكەيدىڭ باسىنان اياعىنا، اياعىنان باسىنا دەيىن الاقان تيگىزبەي سىلاپ وتەدى دە، زىكىر سالا باستايدى. زىكىر ۇستىندە سويلەپ قويادى. جەبەۋشىلەر قوسىلا بيلەيدى. كەتبۇقا. ۋاح-ح!.. كەرولەڭنىڭ كوك مۇزىن سارى مايداي ەرىتكەن، كەر بيەنىڭ قۇلىنىن بوز ىنگەنگە تەلىتكەن توبە-تاڭىرى، مەدەت بەر! ۋاح-ح!.. قۇلجا قوبىز بوزداتىپ، قارا سۋدى قاق جارعان، قارا تاستى قاق تىلگەن قۇبا-تەگىن، مەدەت بەر! ۋاح-ح!.. ونون داريا كوبەسىن ويران قىلىپ ويناعان، كەرولەڭ داريا كوبەسىن كەزدىكپەن كەسىپ ويناعان ەجەسە باقسى، مەدەت بەر! ۋاح-ح!.. تۋماي جاتىپ تۋلاعان، تۋارىندا قاراسپاندى سۋ العان، قارا جەردى قۇم العان، تىرلىگىندە اجالىمەن ارباسقان، اتانىڭ ءقادىرىن بىلمەگەن، انانىڭ ءسۇتىن ەمبەگەن باقسى ءپىرى – قورقىت بابا، مەدەت بەر! ۋاح-ح!.. كەتبۇقا تالىقسىپ توقتايدى. كوك بۇقا قانىكەيدىڭ كەۋدەسىنەن شۇبارالا جىلاندى سۋىرىپ الادى. جەبەۋشىلەر جىلاندى ءبىر-بىر بۋىپ، كوك بۇقاعا قايتارادى. كوك بۇقا كەتبۇقاعا بەرەدى. كەتبۇقا جىلاندى قانىكەيدىڭ باسىنان اينالدىرا، الاستايدى. كەتبۇقا. الاس! الاس، پالەكەت! اعىپ جاتقان سۋمەن كەت! ۇشىپ جاتقان بۋمەن كەت! الا داۋىل قۇممەن كەت! قاراۋ پيعىل سۇممەن كەت! جانىپ جاتقان وتپەن كەت! جاۋعا اتىلعان وقپەن كەت! الاس! الاس، پالەكەت!.. كەتبۇقا جىلاندى سىرتقا شيىرىپ جىبەرەدى. كوك بۇقا قانىكەيدى باسىنان، باسقا جەبەۋشىلەر جان-جاعىنان قاۋمالاي دەمەپ، تۇرعىزادى دا، ىعىسىپ ۇزاي بەرەدى. قانىكەي (ۇرەيلەنە كوزىن اشىپ). قۇلىنىم-اي! قاسىمدا ەكەنسىڭ عوي!.. (كەتبۇقانى قۇشاقتاپ) ءتۇس ەكەن عوي كورگەنىم!.. اقسارباس! اقسارباس اتادىم تاڭىرگە!.. كەتبۇقا. جانىڭ بايىز تاپپاستاي، نە كوردىڭ، شەشە؟ قانىكەي. قارالى حابار ارقالاپ، قاراقورىمعا سەن كەتكەلى كوڭىل كۇپتى، كوز اشىق. ءتۇن بالاسى الاڭداۋمەن ۇيقى جوق. قۇر سۇلدەمدى سۇيرەتىپ جۇرگەننەن بە، ايتەۋىر، ءوزىڭدى امان كورگەن سوڭ، ال-دارمەننەن ايرىلىپ، قالعىپ كەتىپپىن... كوك بۇقانى جەتەكتەگەن قاسيەتتى ءمازبۋرا-انا ايان بەردى تۇسىمدە... كەتبۇقا. ءمازبۋرا-انا تۇسىڭە ەنسە، جاقسىلىقتىڭ جورالعىسى ەمەس پە؟ قانىكەي. جاقسىلىققا جورۋعا كورگەن ءتۇستىڭ سىڭايى نىشان بەرمەي تۇرعان جوق پا، بالام-اۋ!.. كەتبۇقا. ءتۇستىڭ قالاي بولماعى – جورۋشىدان. وڭعا جورىپ باعايىن، نە كورسەڭ دە، بۇلجىتپاستان بايان ەت. قانىكەي. ءوزىڭدى كوردىم!.. قامقا ساۋىت كيىنىپ، قايراعان نايزا قولعا الىپ، قورامساقتى قاداۋ وققا تولتىرىپ، قارا كۇلىك ۇستىندە قارا جولعا بەت ءتۇزدىڭ! سول-اق ەكەن، تىنىپ تۇرعان دالانىڭ تىنىشتىعىن تىلگىلەپ، قارا وگىزدىڭ تەرىسىمەن قاپتالعان قايىڭ دابىل قاعىلدى! كومەيىنە كورباقا تىعىلعانداي تۇنشىعىپ، ۇرەيلى سىرناي ۇزدىكتى! ومىراۋىما قاداعان تۇيمەم بىرت-بىرت ءۇزىلدى، كوڭىلىم نىلدەي بۇزىلدى! عايىپتان تايىپ تاپ بولعان ءمازبۋرا-انا سول مەزەت: “كەرەگەسىن كەرە جايىپ، اتى ۇرانعا اينالار كەتبۇقاداي ۇلىڭدى ۇزاق ساپار كۇتىپ تۇر! اق تىلەۋمەن اتتاندىر!” – دەدى-داعى اق ساعىممەن استاسىپ ۇزاي بەردى. سوڭىنان سەن دە ىلەستىڭ!.. قايىرىلمادىڭ ارتىڭا!.. سۇم جۇرەگىم سودان سەكەم الادى!.. كەلبۇقا كىرىپ كەلەدى. كەلبۇقا (قانىكەيدى قۇشاقتاپ). قورقىتتىڭ عوي، شەشە!.. قاراماعان باقسى، قۇشناش قالمادى! التى اي بويى ويانبادىڭ!.. قانىكەي (تۇسىنبەي). جارىعىم-اۋ، نە دەيسىڭ؟ كەلبۇقا. شىنىمەن-اق بىلمەيسىڭ بە، شەشە؟! كەنەتتەن كەسەل جابىسىپ، التى اي جاتتىڭ ەس-تۇسسىز... كەتبۇقانىڭ ارقاسىندا ايىقتىڭ! كەتبۇقا. انامىزدى قاسيەتتى كوك بۇقا جەبەدى عوي!.. كوك بۇقانى جىبىتكەن ەكەۋىمىزدىڭ اق-ادال تىلەۋىمىز ەمەس پە؟ كەلبۇقا تۇنجىراپ قالادى. كەلبۇقا (كەتبۇقاعا). كەشىر! قۇدىرەتىڭە كوز جەتتى! باسىمدى ءيدىم الدىڭا! كۇپىر ويعا بوي شالدىرىپ، اداسىپ كەلگەن كوكەڭدى كەشىرگەيسىڭ، باۋىرىم!.. كەتبۇقا (قۇشاقتاپ). ەل تۇنىعىن لايلاماسا بولعانى، اعا مەن ءىنى رەنىشى ەلەڭدەۋگە تۇرمايتىن وتكىنشى جاۋىن ەمەس پە؟ الاڭداما، كوكە! ەكەۋى قۇشاق ايقاستىرا تۇرىپ قالادى. قانىكەي. ەرتاعى مەن كەرتاعىداي ءسان ءتۇزىپ، جاراسقان قوس قۇلىنىمنىڭ وسى ءساتىن كوپ كورە كورمە، ءتاڭىرىم!.. زەينۋددين كەلەدى. زەينۋددين. كوكە! جاۋشى كەلدى! وردادان كەلدى! جاۋشى كەلەدى. جاۋشى. كەتە نويان! بوعدا شىڭعىس ءناسىلى باتۋ حاننىڭ حابارىنا قۇلاق سال! (پاۋزا). اسپان تەكتەس ۇلى قاعان دۇنيەدەن وزدى!.. باتۋ حان ورداعا شاقىردى! بالا-شاعاڭدى الا ءجۇر! جاۋشى كەتەدى. قانىكەي. تۇسىمدەگى كورگەنىم وڭىمدە كەز بولدى ما!؟ (كەتبۇقاعا) ماڭدايىڭنان يىسكەپ، ماۋقىمدى باسىپ قالايىن، كەلشى بەرى! كەتبۇقانى قۇشىرلانا قۇشاقتاپ، تۇرىپ قالادى. قانىكەي. قۇلىنىم-اي! وزىڭە جارىق ساۋلە سىيلاردا – بوز ىنگەنشە بوزدادىم، بوز بيەشە تۋلادىم! ءۇت ايىندا ۇلىعان ارلان ءبورى بۇيرەگىن اش كۇزەندەي اڭسادىم؛ ون اينالا ورالعان ور جىلاننىڭ ەتىنە ەشكىەمەردەي ەمىندىم؛ قارا بۇلتتى قاق جارعان قانا بۇركىت قانىنا قاسقىردايىن قۇمارتتىم؛ قالباڭ-قالباڭ جۇگىرگەن قارا ايۋدىڭ سۇتىنە سۋسامىرداي سۋسادىم؛ جوندا جالعىز جورىتقان جولبارىستىڭ جۇرەگىن كوز قۇرتىنداي كوكسەدىم! ءبارىن دە ءىشىپ، جەپ ەدىم! سوندا تۋعان سەن ەدىڭ! قاي قيىردا جۇرسەڭ دە، كوك ءتاڭىرىم قولداسىن! (جەردەن ءبىر شوكىم توپىراق الىپ، اپپاق ورامالعا ءتۇيىپ بەرەدى). تىلەۋىمدى توپىراقپەن بىرگە ءتۇيدىم، قۇلىنىم! ءوزىم مۇندا قالسام دا، جانىم بىرگە وزىڭمەن! ورامالدان قول ۇزبە!.. كەتبۇقا. بەرەن ساۋىت كيسەم دە، جۇرەگىمنىڭ تۇسىنا قالقان ەتىپ ۇستارمىن! كەلبۇقا. جولىڭ بولسىن، باۋىرىم! كەتبۇقا. ەلگە يە بول، كوكە! كەلىنىڭ مەن زەينۋدديندى ورداعا ءوزىڭ الىپ كەلەرسىڭ. مەن اتتانايىن. زەينۋددين (جىلامسىراپ). كوكە! مەن شە؟ مەنى قاشان اكەتەسىڭ؟ قالدىرماشى!.. كەتبۇقا زەينۋدديندى كوتەرىپ الادى. كەتبۇقا. قالمايسىڭ، بالام!.. قالدىرمايمىن!.. بارلىعى سىرتقا بەتتەيدى.Iءى ب ءو ل ءى م
ب ە س ءى ن ش ءى ك ءو ر ءى ن ءى س
1251 جىل. ونون جاعالاۋى. ۇلى قاعاننىڭ ۋاقىتشا ورداسىندا موڭكە جالعىز. تاققا سۇيەنە، ويلانىپ قالعان. موڭكە. جاسىن اتا جاۋارداي ءتۇيىلىپ كەلگەن قارا بۇلت قالايشا وڭاي تارقادى؟.. سىرى نەدە؟.. ۇلى قاعان ۇرپاعىنىڭ ىشىندە وسى تاققا وتىرۋدان ۇرلانا ءۇمىت ەتپەگەنى بار ما ەدى؟.. جوق قوي، جوق! كەشە دە، بۇگىن دە!.. ءبىراق ءبارى ۇلى بوعدا قاعاننان قالعان تاقتان باس تارتتى؟!. قانداي سىر بار بۇل جەردە؟.. قاتەرلiسi باتۋ ەدى، ول دا مەنىڭ ىعىتىما جىعىلدى. ءتىپتى ۇلى بيلىككە جانتالاسا ۇمتىلعان كۇيىكتىڭ باسىن الىپ، ماعان جول اشقان دا – سول! باتۋ! ول نەگە بەيىل بەرە قالدى؟.. الدە... “سوعىسسىز تاڭى اتپاعان كۇيىكتىڭ جانىن العاندا، سەنىڭ جانىڭدى الاقاندا ويناتۋ ءوز قولىمدا” دەگەن ەمەۋرiن بە؟!. سەنەرى كىم سونداعى؟.. كىم؟!. باۋىرى بەركە مە؟.. الدە قۇبىلاي ما؟.. قۇبىلاي!؟. جوق، مۇمكىن ەمەس! (وقىس) كەتبۇقا! كەتە نويان! ەكى تۇمەن ساربازى قاشاندا ساقاداي-ساي تۇراتىن كەتە نويان! ۇلى بوعدا قاعاننىڭ الدىندا ايىل جيماعان كەتە نويان! جوشىنى جولدان تايدىرىپ، قاعان اكە قاھارىنا قارسى قىلىق تانىتارداي تارپاڭ مiنەزگە باۋلىعان دا – وسى، كەتبۇقا! جيىرما بەس جىل بويىنا باتۋدان ىرگە ايىرماي، قوسىنىن قاتار قوندىرىپ، قوڭسىلاسا جۇرگەندە، دىتتەگەنى باسقا ونىڭ! قاتەر ول! قاتەر!.. باتۋ حاننىڭ ءوزى دە تۇپتەن تارتقان جىلىم ويلى كەتبۇقانىڭ جەتەگiندە جۇرمەسىن!.. ۇلى شىڭعىس قاعاننىڭ ءوزى شىرعالاپ ۇستاۋدى قوش كورگەن جوق پا ونى؟! كەتبۇقا – قاتەر!.. ايىرۋ كەرەك! باتۋ مەن كەتبۇقانى ايىرۋ كەرەك! قۇلاعۋ كەلەدى. قۇلاعۋ. جاھانگەر شىڭعىس ۇرپاعىنا لايىق قارەكەت قىلدىق بۇل جولى! رازىمىسىڭ، ۇلى قاعان؟ موڭكە (استارلى). اتامىزدىڭ تاعىنا لايىق مۇراگەردىڭ ءبىرى سەنسىڭ، قۇلاعۋ!.. قۇلاعۋ. تىرلىگىمدە الدىڭدى كەسە قويماسپىن، الاڭداما، باۋىرىم! موڭكە. سەنەمىن، سەنەم! تولە قاعان ۇلدارى بىرىنە-بىرى قاس قىلماسىن بىلەمىن. ءبىراق بىزدەن باسقا دا شىڭعىس قاعان ۇرپاعى جەر باسىپ ءجۇر. ۇمىتپا! قانىمىز ءبىر بولسا دا، قامىمىز بولەك. قارىنداستىڭ بۇگىنگى قاباعىنا ءماز بولماي، قارەكەت قىلماق ءجون شىعار! قۇلاعۋ. قارەكەت دەيسىڭ، قارەكەت!.. جەر قايىسقان قولمەنەن قۇبىلاي كەتتى شىعىسقا! سۋرەتكە سىيىنعان قۇبىلاي پۇتقا ءتاۋاپ ەتكەندەردىڭ ەتەگىن تۇرە قۋالاپ، ۇلان دارياعا تىرىدەي اعىزار! قۇتىرىنعان بۋراداي بۋىرقانعان قۇبىلاي حاس دۇشپاننىڭ قانىنا ات سۋارماي توقتاماسى اقيقات! قارەكەت دەگەن وسى ەمەس پە! وسى عوي! موڭكە. ونىڭ راس. قۇبىلايدىڭ قاھارىنا ىلىككەندەر شىبىن جانىن قويارعا جەر تابا الماي، جاننان كەشەر وزدەرى-اق! قۇلاعۋ. باتىسىڭدى باتۋ جايعادى! ءقازىر مەن اتتانامىن! كۇنشىعىسقا قۇنجىڭداپ، توپىراققا توڭقاڭداعان مۇسىلمان بىتكەندى مۇرنىنان ءتىزىپ، قويشا ايدارمىن كۇنى ەرتەڭ! باتۋ مەن كەتبۇقا كەلەدى. باتۋ. ارىنداماي، اقىلعا سالعان ءجون بولار. اپتىقپا، قۇلاعۋ! امىرشىلەرىنىڭ الاۋىزدىعى تاۋسىلمايتىن ديماشىق پەن باعداتتى الۋىڭ وڭايلاۋ تيەر! الايدا كوز اشقالى كورگەنى سوعىس بولعان مىسىر كوندىگەرلەرىن باعىندىرۋ وسال سوقپاس! موڭكە. بۇل نە ءسوزىڭ، باتۋ!؟ قۇلاعۋدىڭ ايبار-داڭقى اسىپ كەتەر دەپ قىزعانۋدان ساۋمىسىڭ؟!. قۇلاعۋ (شارت ەتىپ، باتۋعا). ابىرويىم اسار بولسا، اسپانعا قول جايىپ تىلەۋ ەتىپ الماسپىن! الداسپاننىڭ جۇزىمەن، كوك سۇڭگىنىڭ ۇشىمەن قان شايقاپ ءجۇرىپ الارمىن! كەسە تۇرما جولىما! كەسىرگە جازىپ جۇرەرسىڭ! كەتبۇقا. قۇلاعۋ نويان! سابىر ەت! باتۋ حاننىڭ ايتقانى – جاناشىر اعا اقىلى. مۇسىلماندار جۇرتىنا جاسالار جورىق القىندىنى كوتەرمەس! الدى-ارتىن باجايلاپ، كەلەگە سالا وتىرىپ، اسىقپاي ازىرلەنگەن ابزال. قۇلاعۋ. اجالىڭنان باسقانىڭ تەز تىنعانى ابىروي! موڭكە. ءجون ايتادى قۇلاعۋ! ايبارىنان اي جاسقانعان الداسپانعا مۇسىلمان نە، كاۋىر نە؟! ءباسi بىرەۋ ءبارىنىڭ – قارا باسى قارىنىنا باعىنعان، شۋىلداعان كوپ قارعا! كوكتى تىلگەن قىراننىڭ كولەڭكەسى-اق جەتەدى شىبىن جاننان بەزدىرۋگە ولاردى! باتۋ. ىقتى-جارعا قاراماي، اسىعا اتتانعانىڭدا، الدىڭنان كۇتىپ الارى – ابىرويسىز اجال بولىپ جۇرمەسىن! كەتبۇقا (باتۋعا). البىرت جاستىق اڭعىرت كەلمەك. سابىر ايلاڭىز، حان يەم!.. موڭكە (ءمان بەرە). كەمەڭگەر شىڭعىس بابامىز “قاباق باعار قاراشىم” دەپ قومسىنباي، سۇبەدەي مەن جەبەنىڭ قاتارىندا قادىرلەپ، “نويانىم” دەپ زور تۇتقان كەتە نويان سابىرعا شاقىرادى... ارىنىڭدى باس، باتۋ قاعان! قۇلاعۋ (موڭكەگە ىلەسە). ءيا، ءيا..، كەتە نوياندى تىڭدايىق، باتۋ نويان! باتۋ (اشۋىن ىركە). كەتبۇقانىڭ كەڭەسىنىڭ جانى بار. وگەي جۇرتتىڭ جوعىن جوقتاپ، سويىلىن سوعىپ جۇرگەنىن مۇڭعۇلداردان كورەتىن مىسىر كوندىگەرلەرى بۇرىن-سوڭدى كەزىككەن دۇشپانىڭنىڭ ءبىرى ەمەس. ءوز ىشىندە بىرىنە-بىرى يىلمەي، قالت كەتكەننىڭ موينىنا قىلىش ءۇيىرىپ جاتسا دا، جات جۇرتتىق جاۋ قولىنا ءبىرىن-بىرى بەرمەيدى. (قۇلاعۋعا قاراپ) مەندىك ماقسات – اتاق تا ەمەس، داڭق تا ەمەس! ۇعا بىلسەڭ، اعايىننىڭ دارىبىنە الدانباي، ءتۇپتى كوزدە! داڭق – تۇپتە! تۇپتە! ۇلى بوعدا بابامىز بارىمىزگە اماناتقا قالدىرعان ارمانعا قول جەتكەرسەك، ابىروي دا، داڭق تا سول، مەن ءۇشىن! موڭكە. جالعىز سەن عانا ەمەس، ءبارىمىز ءۇشىن دە!.. ءبارىمىز ءۇشىن، باتۋ! بۇكىل شىڭعىس قاعان ۇلدارى ءۇشىن!.. باتۋ. ولاي بولسا، قارجاسۋدىڭ قاجەتى قانشا ءدال ءقازىر؟! موڭكە. بىزگە قويار كىناڭ نە؟ الدەنەدەن ەسەڭ كەتكەن ادامداي، ىعىرتا كەلگەن ءوزىڭ عوي!.. قۇلاعۋ (باتۋعا). تولە قاعان ءناسىلىن تومەن تۇتقان ءتۇرىڭ بە؟! شاڭىراقتىڭ ءتۇپ يەسى تولە ەكەنىن ۇمىتپا! تولەڭگىتىڭ ءبىز ەمەس! كەتبۇقا (موڭكەگە). ۋا، ۇلى قاعان! “توزعان قاز توپتانعان قارعاعا جەم بولادى”، توقتاتساڭ ەتتى ەگەستى! موڭكە (كەتبۇقاعا). ارىستانداي ەرلەردىڭ ءازىلى دە سىرت كوزگە قان مايدانمەن بارا-بار. الاڭداما، كەتبۇقا!.. قۇلاعۋ. اعايىندى-قارىنداس كەرىسكە بارسا دا، تەرىسكە باقپايدى. كولدەنەڭنەن كيلىكپەي، اڭىسىن ب ا ق تا، ارتىن كۇت!.. باتۋ (ەكەۋىنە). اينالىپ كەلىپ سىرتقا تەبە بەرەردەي، كەتە نويان نە جازدى؟ جاتىرى بولەك دەمەسەڭ،
پىكىر قالدىرۋ